Περί χρόνου (Β’ Μέρος).

Του Παναγιώτη θεοδ. Φορτώση

O ΤΡΟΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ ΤΟ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟ ΜΕΤΑΞΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΩΣ.

Η κίνηση και η μεταβολή είναι τα θεμελιώδη φαινόμενα της φύσης. Η κίνηση δεν είναι δυνατή χωρίς το χώρο και το χρόνο. Και οι τρεις έννοιες είναι συνεχείς και συνδέονται μεταξύ τους. Όλα τα φυσικά πράγματα έχουν μέσα τους την απαρχή της κίνησης. Σε αυτό το σημείο θα αναπτύξουμε τις απόψεις του Αριστοτέλη αναφορικά με τη σχέση μεταξύ χρόνου και κινήσεως. Για τον Αριστοτέλη ο χρόνος δεν ταυτίζεται με την κίνηση αλλά ούτε και νοείται χωρίς μεταβολή. Άρα ο χρόνος συνδέεται με όλα τα είδη της κινήσεως (τοπική, ποσοτική, ποιοτική) και με την ουσιαστική μεταβολή δηλ. τη γέννηση και τη φθορά. Όταν η μεταβολή γίνεται χωρίς εμείς να το αισθανόμαστε έχουμε την εντύπωση ότι δεν πέρασε χρόνος. Όταν όμως αισθανόμαστε την ύπαρξη μεταβολής τότε λέμε ότι έχει υπάρξει χρόνος. Έτσι αποδεικνύεται ότι χωρίς να υπάρχει κίνηση και μεταβολή χρόνος δεν υπάρχει.

Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι ο χρόνος είναι η κίνηση ή κάτι που δεν ανήκει στην κίνηση. Αφού λοιπόν δεν είναι κίνηση, αναγκαστικά είναι κάτι που ανήκει στην κίνηση. Χρόνος, κίνηση, απόσταση και τόπος βρίσκονται σε συνάφεια. Η κίνηση και η μεταβολή είναι συνεχείς, επειδή η απόσταση που πρέπει να διανυθεί είναι συνεχής και ο χρόνος είναι συνεχής επειδή η κίνηση είναι συνεχής. Ο χρόνος φαίνεται ότι είναι πάντοτε τόσο μεγάλος όσο και η κίνηση.  Το «πρότερον» και «ύστερον» είναι αυτό που σύμφωνα με τον ορισμό μας συγκροτεί την κίνηση. Ένα πραγματικό «πρότερον» και «ύστερον» καθαυτό δεν είναι κίνηση. Και τον χρόνο τον γνωρίζουμε, αν καθορίσουμε την κίνηση με τη βοήθεια του «πρότερον» και «ύστερον». Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον μαθηματικό όρο «αριθμό» προσανατολίζοντάς μας κατά κάποιο τρόπο προς την ποσοτικού χαρακτήρα ανάλυση της έννοιας του χρόνου. Χρόνος είναι ο αριθμός της κίνησης από την άποψη του «πρότερον» και του «ύστερον». Χρόνος λοιπόν είναι η κίνηση εφόσον αυτή έχει αριθμό. Άρα ο φιλόσοφος θεωρεί το χρόνο διάσταση της κίνησης. Πιστεύει ότι μπορούμε να συλλάβουμε το χρόνο νοητικά, παρακολουθώντας με τις αισθήσεις μας κινούμενα πράγματα και περιγράφοντας αυτή την κίνηση με έναν αριθμό. Ο χρόνος είναι ο εγγενής χαρακτήρας της κίνησης που επιτρέπει την αρίθμηση των διαδοχικών καταστάσεων οι οποίες σημαδεύονται από μια σοφή διάκριση μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος.

Αναφερόμενος ο Αριστοτέλης στο νυν υποστηρίζει πως είναι ένα πράγμα που κινείται και μέσω του οποίου γνωρίζουμε την κίνηση και τον χρόνο και μπορούμε να το συγκρίνουμε με ένα σημείο. Τότε το νυν σχετίζεται με το κινούμενο πράγμα όπως ο χρόνος με την κίνηση. Το νυν δεν είναι μέρος ή ενιαία μονάδα μέτρησης του χρόνου, αλλά είναι κάτι διαρκώς μεταβαλλόμενο. Προκύπτει ακόμη ότι μια τομή της κίνησης δεν είναι μέρος της κίνησης, όπως και το σημείο δεν μπορεί να είναι μέρος της απόστασης. Αναφορικά με τη μεταβολή ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται πως είναι ένα φαινόμενο που γίνεται γνωστό με την παρατήρηση ενός φερόμενου σώματος  ή γενικότερα ενός κινουμένου το οποίο είναι τώρα σε τούτη την κατάσταση και αργότερα σε κάποια άλλη. Ο χρόνος δεν είναι λοιπόν άμεσα αντιληπτός, αλλά γίνεται γνωστός με βάση ότι ανήκει πρώτα σε μία και αργότερα σε μια άλλη κατάσταση πραγμάτων. Ο φιλόσοφος χαρακτηριστικά συμπεραίνει ότι: «….χρόνος δηλ. είναι ο αριθμός της μετατόπισης, το νυν πάλι αντιστοιχεί με το μετατοπιζόμενο σώμα και είναι σαν τη μονάδα του αριθμού».

Στο δοκίμιο αυτό παρουσιάστηκαν οι απόψεις δύο σημαντικών φιλοσόφων της αρχαιότητας πάνω στο θεμελιώδες ζήτημα του χρόνου. Αναφορικά με τις θέσεις του Πλάτωνα παρατηρούμε ότι ήταν αυτός που προσπάθησε να επιβάλλει ένα μαθηματικό τρόπο θέασης και δομής του σύμπαντος, της υπεροχής της κυκλικότητας, της θεϊκής φύσης των ουράνιων σωμάτων. Ο Πλάτωνας προσπάθησε να αναδείξει την αστρονομία ως εκπαιδευτικό όργανο της ανθρώπινης σκέψης προκειμένου ο άνθρωπος να κατανοήσει και να αποκτήσει την αληθινή γνώση καθώς και ορισμένες αόρατες πραγματικότητες των οποίων τα αστέρια και οι πλανήτες είναι απλές «απεικονίσεις». Από την άλλη πλευρά ο Αριστοτέλης ανέδειξε ως θεμελιώδες διανόημα το χρόνο και την κίνηση τα οποία αποτελούν και φυσικές έννοιες σχέσεων. Η αριστοτελική τους πραγμάτευση σχετίστηκε αφενός με τα δεδομένα της άμεσης παρατήρησης και αφετέρου με τη λογική τους επεξεργασία.