Περί χρόνου (Μέρος Α’)

Του Παναγιώτη Θεοδ. Φορτώση

Αφορμή για τη συγγραφή του παρακάτω δοκιμίου στάθηκε η πρόσφατη μελέτη δύο σημαντικών έργων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, ο Τίμαιος και  τα Φυσικά (Φυσική Ακρόασις) αντίστοιχα. Η προσοχή και το ενδιαφέρον μου εστιάστηκαν στα χωρία 37cb-40d5 του Τίμαιου (Πλάτων, Τίμαιος, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1995) και στα χωρία 217b35-220a31 των Φυσικών (Αριστοτέλους, Φυσικά, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1975).Το σημείωμα θα αναπτυχθεί σε δύο μέρη. Αρχικά θα δούμε με τι τρόπο ορίζεται η έννοια του χρόνου από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Κατόπιν θα δούμε πως αντιλαμβανόταν ο Πλάτωνας τη σχέση ανάμεσα στο χρόνο και τα ουράνια σώματα. Τέλος θα παρουσιαστεί ο τρόπος με τον οποίο ο Αριστοτέλης αντιλαμβανόταν το συσχετισμό μεταξύ χρόνου και κινήσεως.

Ο Τίμαιος του Πλάτων πρέπει να γράφτηκε μετά το τρίτο σικελικό ταξίδι του φιλόσοφου (361-360 π.Χ) και ακριβώς πριν από τους Νόμους. Ήταν το τελευταίο πλατωνικό έργο που έμεινε αδημοσίευτο με το θάνατο του φιλοσόφου το 347 π.Χ όπως μας βεβαιώνει ο Διογένης ο Λαέρτιος. Το έργο αυτό είναι διάλογος που αναπαριστά μια συζήτηση ανάμεσα στο Σωκράτη, τον Αθηναίο Κριτία και δύο ξένους από τη Μεγάλη Ελλάδα, του Ερμοκράτη από τις Συρακούσες και του Τίμαιου από τους Λοκρούς. Το έργο στρέφεται προς τη μελέτη της φύσης, έχοντας όμως ως πρωταρχικό ενδιαφέρον τον παράγοντα άνθρωπο. Τα Φυσικά του Αριστοτέλη γράφτηκαν την περίοδο της δεύτερης διαμονής του στην Αθήνα (335-323 π.Χ). Αποτελούνται από οκτώ βιβλία που πραγματεύονται θέματα φυσικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης παρακολουθεί τη δράση της κίνησης μέσα στα υλικά φυσικά αντικείμενα. Στο τέταρτο βιβλίο του Φυσική Ακρόασις οι προβληματισμοί του φιλόσοφου στρέφονται γύρω από την ύπαρξη του τόπου, του κενού και του χρόνου και των συστατικών αυτών.

Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

ΠΛΑΤΩΝΑΣ. Ξεκινώντας την αναφορά μας απ’ τον Τίμαιο διαπιστώνουμε πως ο Πλάτωνας δημιούργησε τον τρόπο για να αποδώσει την κινητή εικόνα της αιωνιότητας. Το δημιούργημά του ονομάστηκε χρόνος και αποτελεί την απεικόνιση της αιωνιότητας. Χαρακτηρίζεται από ρυθμική κίνηση και μέτρο του είναι οι κυκλικές περιφορές των άστρων. Περιλαμβάνει τις ημέρες και τις νύχτες, τους μήνες και τα έτη που αποτελούν μέρη του. Το παρελθόν και το μέλλον τα οποία αποτελούν είδη του, το «ήταν» και το «θα είναι» λοιπόν πρέπει να λέγονται για το γίγνεσθαι που εκτυλίσσεται μέσα στο χρόνο, όμως ότι μπορεί να καλείται αιώνιο απλώς «είναι». Ο  κινητός χρόνος είναι απομίμηση του ακίνητου αιώνα. Αυτό το επιτυγχάνει μέσω των αριθμών που ρυθμίζουν την κίνησή του (κατ’ αριθμόν ιούσα) κινούμενο δηλ. κατά σταθερά αριθμητικά μέτρα περιστρεφόμενος ομαλά. Οι αριθμοί συνδέονται με σχέση μετοχής με το Εν, τη Μονάδα. Ο Πλάτωνας χρησιμοποιώντας την έκφραση «μένοντας εν ενί» αποδίδει την πλήρη απουσία μεταβολής.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ. Σχετικά με την ύπαρξη του χρόνου ο Αριστοτέλης εκφράζει αμφιβολίες. Ισχυρίζεται ότι τα μέρη του χρόνου δεν υπάρχουν αλλά υπήρχαν ή πρόκειται να υπάρξουν. Από αυτά τα μέρη αποτελείται ο άπειρος χρόνος και ο χρόνος που κάθε φορά θα μπορούσαμε να σκεφτούμε. Καταλήγει ότι ο χρόνος είναι «μεριστός». Αναφορικά με το νυν ο Αριστοτέλης συμπεραίνει ότι δεν είναι μέρος και ο χρόνος δεν αποτελείται από τα νυν. Τα νυν δεν μπορούν να παρουσιάσουν μια αλληλοσυνύπαρξη και αυτό που προηγείται κάθε φορά πρέπει  «να έχει παύσει να υπάρχει». Το νυν δεν είναι πάντοτε το ίδιο. Το νυν τέλος, είναι πέρας και έτσι μπορούμε να διακρίνουμε ένα χώρο πεπερασμένο. Τέλος, αναφορικά με το χρόνο ο Αριστοτέλης κάνει αναφορά στους Πυθαγόρειους που θεωρούσαν ότι ο χρόνος ταυτίζεται με την ουράνια σφαίρα και στον Πλάτωνα ο οποίος πίστευε ότι ο χρόνος έχει γένεση και ταυτίζεται με την κίνηση της ουράνιας σφαίρας ως «κινητή εικόνα της ακίνητης αιωνιότητας». Η διαφοροποίηση στην άποψη του Αριστοτέλη έγκειται κυρίως στην πίστη του πως ο χρόνος είναι ιδιότητα της ψυχής που μπορεί να αριθμεί και να μετρά και όχι αιτία κινήσεως. Θεωρεί επίσης ότι θεμέλιο του χρόνου είναι γι’ αυτόν η κίνηση και όχι η ψυχή.

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΩΜΑΤΑ.

Οι επονομαζόμενοι πλανήτες, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, έγιναν για να καθορίζουν και να διαφυλάσσουν τα μέτρα του χρόνου. Για να υπάρξει χρόνος κάποια ανώτερη δύναμη σχεδίασε την γέννηση των εφτά πλανητών. Υπάρχουν επτά ουράνια σώματα που δεν ακολουθούν πλήρως την κίνηση των απλανών αλλά διατηρούν αυτόνομη κίνηση. Ο Πλάτωνας αποκαλεί  με το όνομά τους τον Ήλιο, τη Σελήνη, τον Εωσφόρο (Αφροδίτη) και το άστρο του Ερμή. Γι’ αυτόν ο χρόνος επινοήθηκε ως ρυθμικά κινούμενη εικόνα της ακίνητης αιωνιότητας. Ο φιλόσοφος κάνει την διαπίστωση ότι οι πλανήτες γίνονται «έμβια» όντα και μαθαίνουν να κινούνται ακολουθώντας τους δύο κοσμικούς κύκλους του πλατωνικού αστρονομικού συστήματος. Αρχικά διακρίνουμε δύο είδη κινήσεων των ουράνιων σωμάτων:

α) Την ημερήσια κίνηση της ουράνιας σφαίρας εξ’ ανατολών προς δυσμάς στην οποία συμμετέχουν όλα τα ουράνια σώματα, πλανήτες και απλανείς.

β) Των ιδίων κινήσεων των πλανητών επί της εκλειπτικής* με φορά αντίθετη εκείνης της κίνησης που αναφέραμε προηγουμένως, δηλ. με φορά εκ δυσμάς προς ανατολάς.

Κατά δεύτερο λόγο είχε διαπιστωθεί ότι ο Ερμής και η Αφροδίτη κινούνται με την ίδια γωνιακή ταχύτητα όπως ο Ήλιος και μάλιστα χωρίς να απομακρύνονται πολύ από αυτόν, διατρέχοντας πλήρως την εκλειπτική σε διάστημα ίσο περίπου με ένα χρόνο. Όσο δηλ. είναι το διάστημα που χρειάζεται ο Ήλιος για να διατρέξει την εκλειπτική. Διαπιστώνουμε έτσι ότι κάθε πλανήτης εκτελεί ταυτοχρόνως δύο αντίθετες ομαλές κυκλικές κινήσεις:  την περιφορά των απλανών και μια δική του αντίστροφη, ακολουθώντας την εκλειπτική. Η σύνθεση των δύο κινήσεων δίνει μια ελικοειδή κίνηση στην περιφορά του Ταυτού (τροχιά των απλανών αστέρων), μαζί με όλο το σύμπαν. Αυτή η συμμετοχή στον κύκλο του Ταυτού αντιστρέφει την φαινομενική τους ταχύτητα. Η σελήνη είναι ο ταχύτερος «πλανήτης» ως προς την κίνηση επί του κύκλου του Διαφορετικού. Ως προς τον κύκλο όμως του Ταυτού, φαίνεται να είναι ο βραδύτερος, αφού μένει περισσότερο πίσω από την ημερήσια περιστροφή των απλανών αστέρων.

Ο Πλάτωνας  στο έργο του διαπιστώνει ότι η δημιουργία του Ήλιου στόχο είχε το φωτισμό του ουρανού, κάτι που επιτρέπει στους ανθρώπους να παρακολουθήσουν τις περιόδους των άστρων και από αυτές να διδαχθούν τα αριθμητικά μέτρα. Έτσι γεννήθηκε η νύχτα και η μέρα, «η περίοδος της μοναδικής και πιο σοφής περιστροφής του ουρανού». Όταν η Σελήνη ολοκληρώνει τον δικό της κύκλο παράγεται το έτος. Οι περιπλανήσεις των άλλων πλανητών είναι και αυτές χρόνος, αν και η περίοδος τους δεν έχει γίνει αντιληπτή παρά από ελάχιστους ανθρώπους. Ο συνδυασμός όλων των ταχυτήτων των πλανητών δίνει το μέτρο του τέλειου Ενιαυτού. Τα άστρα, σύμφωνα με τον Πλάτωνα είναι θεοί («έμβια όντα θεϊκά και αθάνατα»). Τη θεότητά τους την αποδεικνύουν άμεσα με την αιωνιότητά τους και την αμετάβλητη κανονικότητα της κίνησή τους. Τα άστρα επιδρούν άμεσα στον κόσμο, οι τέλειες τροχιές τους χαρακτηρίζονται ως μυστικό ρολόι που εξασφαλίζει την εντατική κίνηση της μηχανής του κόσμου, μολονότι η ύλη του δεν είναι σε θέση να αναπαραγάγει την τελειότητα των αστρικών κινήσεων. Εδώ γίνεται λόγος για τους απλανείς αστέρες που έχουν σχήμα σφαιρικό, κινούνται ακολουθώντας την ημερήσια περιφορά του σύμπαντος και διασκορπίζονται σε όλο το πλάτος και μήκος της εξωτερικής περιφέρειας του ουρανού. Το κάθε απλανές άστρο επιτελεί αυτόνομη ομαλή περιστροφική κίνηση. Η Γη στο ουράνιο στερέωμα αποτελεί την πρώτη στην ιεραρχία και στη σειρά γέννησης ανάμεσα στους «θεούς» του ουρανού. Είναι ο φύλακας και ο δημιουργός της νύχτας και της ημέρας. Στην αστρονομία της εποχής του Πλάτωνα ενσωματώνεται η κυκλική τροχιά των πλανητών, του Ήλιου της Σελήνης και των απλανών αστέρων. Η κίνηση των αναφερόμενων σωμάτων στις κυκλικές τροχιές τους παρουσιάζεται ως ομαλή δηλ. η γωνιακή τους ταχύτητα παραμένει σταθερή. Η ακίνητη Γη αποτελούσε το κέντρο των κυκλικών τροχιών των ουράνιων σωμάτων.

* Εκλειπτική, είναι η φαινόμενη κυκλική τροχιά του Ήλιου στην ουράνια σφαίρα κατά τη διάρκεια ενός έτους. Ακριβέστερα είναι η τομή της ουράνιας σφαίρας με το επίπεδο της εκλειπτικής δηλ. το επίπεδο που περιέχει την μέση τροχιά της Γης γύρω από τον Ήλιο.